Benieuwd naar de programmering van seizoen 2024-2025?
Na een succesvolle eerste editie van het bijzondere project Crossings stond ook dit jaar de eerste week van juni in het teken van ontmoeten en verbinden. Met 25 jonge deelnemers uit alle windstreken is er intensief gewerkt om samen een performance te maken met de Grote Kerk in Veere als decor.
Tekst: Gusta Winnubst
Fotografie: Sacha Grootjans
Als het doek voor de première op gaat, is de afdeling Productie & Voorbereiding van Joost van Hilten er al zo’n twee jaar bij betrokken. Hij is verantwoordelijk voor de ontwikkeling van (nieuwe) producties van de eerste ideeën tot en met de première. Eric Blom pakt met zijn team Techniek & Beheer het stokje over zodra de voorstelling gaat draaien.
Via zijn vroegere buurman, een toenmalig operazanger, kwam Joost van Hilten in contact met de decorafdeling van De Nationale Opera en daar ging een wereld voor hem open. Hij volgde op hun advies de opleiding tot ambachtelijk meubelmaker, maar belande niet meteen in het theater. Pas later kwam hij via via in aanraking met theatertechniek. Een tournee met de Japanse slagwerkers Wadaiko Ichiro was zijn eerste echte tour. “Ik had het meteen naar mijn zin. Met een grote groep muzikanten, regisseur, technici, kleedsters, productie etc. samen kneiterhard werken, samen eten, de spanning van een theaterzaal vol publiek en vervolgens tot diep in de nacht de vrachtwagen inladen. En de volgende dag in een nieuw theater begon alles opnieuw. Deze dynamiek en spanningsbogen passen goed bij me.” Hij werkte afwisselend als freelance en vaste technicus, belichter, decorbouwer, technisch producent voor onder meer Tejater Teneeter, Dogtroep, Vis a Vis, Jetse Batelaan, Orkater, d’ Electrique en langere tijd als Stage Manager voor Toneelgroep Amsterdam. Zijn ambitie en behoefte om nog meer door te schuiven naar de producerende kant van het vak bracht hem bij NDT.
De artistieke wens van een choreograaf omzetten naar een praktisch, financieel en logistiek haalbare invulling. Dat is in een notendop het werk van Joost van Hilten, Manager Productie & Voorbereiding NDT. ”Zo’n twee seizoenen van tevoren bespreken we met Artistiek directeur Emily Molnar de choreografen die mogelijk gevraagd worden voor een programma. We bepalen de kaders, dan werk ik de grote lijnen van de productie uit en plakken we er een budget op. Dan verdwijnt het voor Productie voorlopig weer in de koelkast. Ongeveer 9 maanden voor de première krijgen ze van mij een technical rider, daarin staan alle deadlines, technische kaders en voorwaarden. Hoeveel licht ze kunnen gebruiken, hoeveel decor op het toneel past en dergelijke. Belangrijk, want vaak is zo’n nieuw ballet onderdeel van een triple bill en staan er ook nog twee andere werken in hetzelfde programma.” Als de eerste schetsen en ideeën er zijn, gaat het grote werk van start met het artistieke team van de choreograaf (met lichtontwerper en decorontwerper). “Hoeveel dansers zitten er in, wat is het toneelbeeld, het lichtontwerp, video en de muziek: moet er iets gecomponeerd worden, is het live of bestaande muziek? We hebben bij NDT een geluidsstudio waar we met eigen mensen muziek kunnen editen. Wat heeft de kostuumontwerper in gedachten? Heeft dit invloed op het decor of rekwisieten en visa versa. Elk conceptontwerp voor een nieuw programma toetsen we op haalbaarheid bij onze verschillende afdelingen. De samenwerking is heel belangrijk. Met z’n allen maken we de voorstelling. Company Management bijvoorbeeld, stelt het budget op, maar regelt ook de logistiek en de planning voor het artistieke team van de choreograaf. We doen niet alles in huis, voor decorbouw werken we met externe ateliers. Als je bedenkt dat we tegelijkertijd ook aan de producties werken die over een paar maanden of weken in première gaan… never a dull moment!”
Met meerdere werken op een avond, brengen Joost en zijn team balans aan in de techniek en opbouw van de programma’s. ‘‘Het ballet La Ruta van Gabriela Carrizo bijvoorbeeld, heeft zoveel opbouwtijd nodig, dat staat altijd als opening van de avond geprogrammeerd. Het is passen en meten of de hoeveelheid licht voor de combinatie van de drie stukken in één keer in het theater opgehangen kan worden en ook niet onbelangrijk: passen alle materialen in de vrachtwagen voor een tournee? We zijn eigenlijk continu aan het puzzelen, op veel verschillende vlakken. Dat betekent ook dat we veel aan verwachtingsmanagement doen. Sommige choreografen denken: ‘the sky is the limit bij NDT’. Op subtiele wijze moeten we wel de technische en budgettaire grenzen bewaken maar de creativiteit niet in de weg staan. We denken zoveel mogelijk mee in de geest van het ontwerp en het is echt een kick als je het maximale kunt realiseren binnen het budget, al wordt dat met de sterk stijgende prijzen van materiaal en transport wel steeds moeilijker. Het is belangrijk dat we dezelfde taal spreken en we veel begrijpen van het ontwerpvak. Je moet zelf ook creatief zijn, dat is wel een kwaliteit die niet alle technici bezitten. Wat dat betreft ben ik ontzettend blij met ons geweldige team vakmensen.”
Joost wordt enthousiast als hij vertelt over de samenwerking met de verschillende choreografen. “De ene keer krijgen we een schets op een servetje en de andere keer een uitgebreide PDF met 3D-tekeningen en alles wat daartussen zit. Dat alleen al maakt mijn werk zo interessant. Marco Goecke bijvoorbeeld, geeft ons veel vrijheid en werkt graag met ons samen. Dan geeft hij aan dat hij iets wil met een sterrenhemel en iets met het beeld van een woeste winterse zee. Wij doen dan onderzoek en doen Marco een voorstel.” Een mooi voorbeeld van wat de vertaling van een creatief idee inhoudt: NDT’s associate choreograaf Crystal Pite won tijdens de Nederlandse Dansdagen in september in Maastricht, de Zwaan voor de meest indrukwekkende voorstelling, voor haar meest recente NDT-werk, Figures in Extinction [1.0]. “Crystal en ik hebben aan een half woord genoeg. Ze heeft een duidelijk beeld en een hoge ambitie voor elke productie. Ze daagt iedereen in het proces uit en dat inspireert mij. De stukken van Crystal Pite zien er technisch relatief simpel uit. Er zijn geen grote decors maar stiekem zit het altijd vol technisch vernuft. Dat begint al met het toneelbeeld. In dit specifieke ballet is dat een diafragma met zwarte doeken van groot naar klein. En ze wilde hele bijzondere elementen, zoals een levensgroot skelet van een jachtluipaard, die geanimeerd wordt door meerdere dansers. Hoe maak je dat? We werkten nauw samen met een poppenmaker in Utrecht en vonden online een schaalmodel van een jachtluipaardskelet. Dat hebben we eerst in het klein in 3D geprint, en verder uitgewerkt naar het grote formaat. Vervolgens heeft Crystal contact gezocht met Toby Sedgwick (Director of Movement van de theatervoorstelling War Horse) om de bewegingen van het skelet te perfectioneren: hoe krijgen we iets meer flexibiliteit in z’n ruggenwervel, hoe kunnen de poten nog iets meer bewegen en waar plaatsen we een handvat zodat de danser ‘m beter vast kan houden? Hoe komt hij echt tot leven? Dat is een heel traject, en dat is dan nog maar één element in de voorstelling! Crystal wilde ook video-elementen. Daarvoor zochten we een speciaal led-scherm en Ennya Larmit, creative contentmaker bij NDT, heeft daarvoor geweldige video-content gemaakt. Een megaklus om de combinatie van al die zaken voor elkaar te krijgen, en een nog grotere uitdaging om dat financieel binnen de perken te houden. Dat is ook creativiteit. Ik zeg altijd: schets je droom, dan gaan we kijken hoe we die kunnen realiseren. We zijn meesters in het vinden van slimme oplossingen.”
“Behalve voor Productie staan we ook voor Voorbereiding: met twee gezelschappen die op tournee gaan en randprogrammering van Talentontwikkeling & Educatie, moet onze technische planning als een Zwitsers uurwerk kloppen en verdelen we onze materialen als licht, vloeren, videoapparatuur en dergelijke over de programma’s. Een enorm logistieke puzzel met honderden transportbewegingen over land en over zee. En niet te vergeten de planning voor onze technici. Dan is een hechte samenwerking met de afdeling van Eric Blom essentieel.”
Wat Joost het mooiste vindt aan zijn baan? “Elke keer als een choreograaf met een gekke vraag komt, zoals bijvoorbeeld over dat jachtluipaardskelet, of over bepaalde materialen of special effects, moet je je in hele korte tijd verdiepen in allerlei materie. Gebruikmaken van je jarenlange technische ervaring helpt dan wel. Ik denk nu na over een vraag van een choreograaf die een ‘gladde vloer’ wil. Dan gaan we met allerlei middelen experimenteren hoe we de juiste gladheid kunnen vinden. Elke keer starten we vanaf nul, doen we heel veel onderzoek, en werken we samen met het hele netwerk van NDT en met externen.
Je merkt bij het hele gezelschap, op alle afdelingen, een gezonde spanning richting de première. Als Productie zijn wij, als alles goed verloopt, een paar dagen voor de première eigenlijk al klaar. Als we op de dag van de première nog stress hebben, is er echt iets aan de hand. In principe pakt de afdeling Techniek & Beheer van Eric Blom het programma dan over, voor de voorstellingen in Amare en op tournee in Nederland en het buitenland. En dan focussen wij ons inderdaad meteen weer op al die andere (nieuwe) producties op korte én lange termijn.”
“Tech Fact: NDT neemt honderden lampen mee om de dansers en decors te verlichten – 1kW, 2kW, 5kW, 110V 220V, LED of Halogeen, lichtcomputers, dimmers etc. ”
Joost begeleidt ook de productie van de decors bij externe decorbouwers, onder andere bij Einstein Design in Den Haag. “Nieuwe decors besteden we uit. De ontwerpen werken we met de betrokken technici goed uit, om allerlei handigheidjes in te brengen. We gaan ermee op reis; een decorstuk moet bijvoorbeeld goed in de vrachtwagen passen en makkelijk en snel op- en af te bouwen zijn. Natuurlijk doen we er wél alles aan dat het schetsontwerp hetzelfde is als wat er straks op het toneel staat.”
“Ik ben ontzettend blij met ons geweldige team vakmensen.”
Eric Blom is doorgegroeid via verschillende technische functies bij NDT 1, NDT 2 en voormalig NDT 3, o.a als belichter, naar zijn huidige rol, en op een uitstap na, over een periode van meer dan 30 jaar aan NDT verbonden. Gewerkt met grote namen uit de balletwereld, zoals Jiří Kylián, Hans van Manen, William Forsythe, Ohad Naharin, Mats Ek, Sol León & Paul Lightfoot, Marco Goecke, Crystal Pite en Alexander Ekman. Een kampioen in kennis en ervaring, een wandelende encyclopedie waar het producties en techniek betreft. Hij zit vol met anekdotes over tournees en ‘Apollo 13’-situaties waar ‘rampen’ voorkomen moesten worden. Er zijn maar weinig mensen die zoveel theaters in binnen en buitenland kenen als hij. En diverse staatsbezoeken van ons koningshuis, die NDT graag meenam als cadeau, met voorstellingen heeft bijgewoond. Zijn voorkeuren? “De ongeëvenaarde grandeur van Opera Garnier in Parijs, de fijne theaters van New York, Brazilië, St Petersburg en het Openlucht Theater in Athene maar mijn favoriet is toch echt Theater Reggio Emilia in Italië. Heel primitief qua technische mogelijkheden, maar een bonbondoosje met een geweldige sfeer.”
“Geen enkel theater in de wereld is hetzelfde. Altijd moet het decor of lichtplan aangepast worden. Soms is de vloer vlak, dan weer schuin, oplopend tot wel 4%, met name in de oudere operahuizen. ”
NDT 1 en NDT 2 maken jaarlijks zes grote programma’s in Amare, gevolgd door een tournee in Nederland en deels ook over de grenzen. Meestal triple bills, drie balletten per programma, van een of meer choreografen. In binnen- en buitenland worden daarnaast speciale programma’s uitgevoerd. Eric Blom, Manager Techniek & Beheer: “Voor de techniek betekent dit dertig tot veertig verschillende balletten per jaar. Als je bedenkt dat elk ballet een voorstelling op zich is, met een eigen lichtplan, decor, muziek en soms zelfs een eigen kleur vloer, komt er heel wat bij kijken.” We reizen met NDT 1 met tien technici en bij NDT 2 met vier technici.
“Theaters zijn eigenlijk ‘lege dozen’. De dag voor jou speelt Brigitte Kaandorp en de dag erna een toneelvoorstelling. We nemen – waar we ook gaan – onze eigen materialen mee en dan zet je in het theater jouw voorstelling neer. Van elk theater gebruiken we heel weinig, meestal alleen de trekkenwand, de verticaal bewegende pijpen op het toneel om dingen in te hangen. Alle spullen nemen we mee vanuit onze opslag in Nieuw Vennep en vervoeren we in onze eigen vrachtwagens en overzees met containers.
Belangrijk onderdeel is geluid en video. Geluidopnames, speciaal ge-edit of voor ons gecomponeerd door bijvoorbeeld Max Richter of Philip Glass. Wist je dat we zelfs een eigen geluidstudio hebben bij NDT? Twee keer per jaar is er een productie met Het Balletorkest en soms hebben we livemuziek op het podium.”
“Techniek kan altijd stuk, iets kan falen. Als er iets fout gaat, een lampje uitvalt bijvoorbeeld of er was een verkeerde handeling, vind je dan zo erg, dat je daar ziek van kan zijn.”
Elke productie is een ingewikkelde puzzel en altijd spannend. “Techniek kan altijd stuk, iets kan falen. Als er iets fout gaat, een lampje uitvalt bijvoorbeeld of er was een verkeerde handeling, vind je dan zo erg, dat je daar ziek van kan zijn. Je kunt in de praktijk alles honderd keer controleren, maar niet voorkomen dat er toch iets kan gebeuren. Om 20:00 uur moet het doek op. Lamp stuk? Los het op! The show must go on, dat is de uitdaging van het vak. Je moet heel erg stressbestendig, flexibel en oplossingsgericht zijn om dit werk te kunnen doen. Veel is techniek, maar het blijft mensenwerk. De cuemaster is een belangrijke speler voor de techniek. Die kent het ballet uit het hoofd en geeft instructies, zodat het licht de bewegende dansers exact volgt of dat de muziek wat langer uitfade. De zwiepende bewegingen van het licht zijn geprogrammeerd, voor de timing is de cuemaster de regisseur.”
Van heel veel theaters in de wereld heeft NDT een database met plattegronden en wat er technische mogelijk is. Bij ITA in Amsterdam bijvoorbeeld, is er een vergunning nodig voor de vrachtwagen en is het een hele toer om in hartje stad het theater te bereiken en via een vrachtwagenlift alles op de tweede verdieping uit te laden. Eric Blom zit vol met avonturen waar transporten naar het buitenland ernstig mis dreigde te gaan en last minute gered werden. “Apollo 13-momenten. Het hoort erbij, geeft een kick. Juist die enorme uitdagingen zijn geweldig. Ik kreeg afgelopen zomer een filmpje van een collega, na een voorstelling in Stuttgart: zes minuten applaus. Weet je hoe láng dat is? Uitzonderlijk. De lat ligt heel erg hoog bij NDT. We zijn een bijzonder gezelschap. Straks staan we weer in New York op de planken voor een uitzinnig publiek. Al staan we achter de coulissen: dat is ook voor ons een geweldig compliment.”
